Chekinish hikoyasi: AQSh Qizil dengizda qanday magʻlubiyatga uchradi?

2025 yil bahorida Qizil dengiz AQSh va Yaman husiylari – xalqaro kemalar harakatiga hujumlarini kuchaytirgan “Qarshilik oʻqi” nomli guruhning bir qismi oʻrtasidagi keskin jang maydoniga aylandi. AQSh prezidenti Donalьd Tramp tiyib turishni tiklash va kema qatnovi erkinligini taъminlashga vaъda berib, husiylarga qarshi “Qoʻpol chavandoz” nomli keng koʻlamli harbiy operatsiyani boshladi. Qiymati 1 milliard dollardan oshgan va aviatashuvchi zarba guruhlari, B-2 bombardimonchi samolyotlari hamda zamonaviy raketalarni oʻz ichiga olgan ushbu kampaniya husiylarning harbiy salohiyatini yoʻqqa chiqarishi kerak edi. Biroq operatsiya boshlanganidan atigi ikki oy oʻtib, 2025 yil 6 may kuni Tramp kutilmaganda husiylar bilan oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisida kelishuvni eъlon qildi. Bu kelishuv Isroilni chetlab oʻtgan holda amalga oshirildi va pirovardida AQSh-Yaman mojarosiga chek qoʻydi.

Harbiy va strategik samarasizlik

AQSh tomonidan 2025 yil mart oyida boshlangan harbiy operatsiya husiylarning raketa arsenali, dronlari va harbiy infratuzilmasini yoʻq qilishga qaratilgan edi. Biroq ulkan xarajatlar va eng zamonaviy qurollarga qaramay, u oʻz strategik maqsadlariga erisha olmadi. "Qoʻpol chavandoz" operatsiyasi 800 dan ortiq joyni nishonga oldi, ammo husiylarning imkoniyatlariga cheklangan taъsir koʻrsatdi. Husiylar erosti inshootlari va Eron yordamiga tayanib, nafaqat hujumlardan omon qolishdi, balki savdo va harbiy kemalarga hujumlarni yanada kuchaytirdi. Bu vaziyat AQShning dengizdagi hukmronligi uchun Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng katta sinovga aylandi; husiylar dadillashib, hatto Amerika harbiy kemalarini ham bir necha bor nishonga olishdi. 

Bu samarasizlik qisman Amerikaning haddan tashqari harbiyga yoʻnaltirilgan strategiyasi bilan bogʻliq edi. Faqat harbiy choralar Qizil dengiz inqirozini hal qila olmasdi, chunki uning ildizlari mintaqaviy ziddiyatlar va Yamanning ichki muammolariga borib taqalardi. Ilgari husiylarga qarshi koalitsiyada faol boʻlgan Saudiya Arabistoni va BAA kabi mintaqaviy davlatlar bilan hamkorlikning yoʻqligi ham bunga taъsir koʻrsatdi. Bayden davrida oʻtkazilgan “Farovonlik qoʻriqchisi” operatsiyasi Qizil dengizdagi yuk tashish yoʻnalishlariga tijoriy ishonchni tiklay olmagani kabi, Trampning tajovuzkor yondashuvi ham xuddi shunday cheklovlarga duch keldi. Hujumlar kuchayganiga qaramay, uning kampaniyasi husiylar faoliyatini toʻliq toʻxtata olmadi.

Oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvi: Muvaffaqiyatsizlik holati 

2025 yil 6 may kuni Donalьd Tramp husiylarning Amerika kemalariga hujumlarini toʻxtatishi evaziga AQSh bombardimon kampaniyasini toʻxtatishini eъlon qildi. Ummon vositachiligida erishilgan bu kelishuv vaziyatni yumshatish chorasi sifatida taqdim etildi, ammo tezda Qoʻshma Shtatlar uchun strategik magʻlubiyat sifatida baholandi. Husiylar AQSh kemalariga hujum qilishni toʻxtatgan boʻlsa-da, Isroilga zarba berishda davom etdi. Bu kelishuv chegaralarini koʻrsatdi va Amerikaning asosiy ittifoqchisi boʻlgan Isroil bilan muvofiqlashtirish yoʻqligini yaqqol namoyon qildi. 

Ayniqsa, Isroil va Netanyaxuni chetlab oʻtish harakati eъtiborni tortdi. Isroil bu yangilikdan butunlay bexabar qoldi va husiylarning Tel-Avivdagi Ben Gurion aeroportiga bir vaqtning oʻzida raketa hujumi Isroilning Hodeyda porti va Sano aeroportiga javob zarbalariga sabab boʻldi. Tramp mazkur kelishuvni "Yaman botqogʻi"dan chiqish deb taъkidladi, ammo bu holat mojaroni tugatmaganini qoʻshimcha qildi. Abdul-Malik al-Husiy boshchiligidagi husiylar kelishuvni "Amerikaning buyuk magʻlubiyati" deb atashdi va uni gʻalaba sifatida koʻrsatishdi. "The Economist" nashri esa buni Yaman ustidan husiylar nazoratini kuchaytirgan "Faust bitimi" deb baholadi.

Muvaffaqiyatsizlik sabablari 

Trampning husiylarga qarshi muvaffaqiyatsiz urushiga bir necha omillar sabab boʻldi. Birinchidan, harbiy echimlarga haddan tashqari tayanish mintaqaning geosiyosiy murakkabligini eъtiborsiz qoldirdi. AQSh havo kampaniyasi Evropa va Fors koʻrfazi mamlakatlariga "tekin foydalanish" imkonini berib, AQShga nomutanosib moliyaviy va harbiy yukni yukladi. Mintaqaviy davlatlarning ishtirok etishni istamasligi va husiylarning yuqori bardoshliligi inqirozni choʻzib yubordi. 

Ikkinchidan, Tramp maъmuriyatida ichki muvofiqlashtirishning yomonligi va operatsion boshqaruvdagi kamchiliklar asosiy rolь oʻynadi. Signal ilovasida harbiy rejalarning tasodifan oshkor boʻlishi muvofiqlashtirish va operatsion xavfsizlikning jiddiy buzilganini koʻrsatdi.

Oʻzining qattiq pozitsiyasi bilan tanilgan Pit Xegsetning mudofaa vaziri etib tayinlanishi kabi holatlar diplomatiyadan koʻra harbiy yondashuvni yanada mustahkamladi.

Uchinchidan, tijorat va iqtisodiy jarayonlarni eъtiborsiz qoldirish ham muvaffaqiyatsizlikka olib keldi. Kema kompaniyalarining Qizil dengizdan voz kechish qarori nafaqat xavfsizlik tahdidlari, balki Trampning savdo siyosati tufayli global talabning pasayishi bilan ham bogʻliq edi. Bu Qizil dengiz orqali kema qatnovlarini tiklashning dolzarbligini kamaytirdi va kampaniyaning belgilangan maqsadlariga putur etkazdi.

AQSh va husiylar uchun oqibatlar

Trampning muvaffaqiyatsiz urushi va toʻxtatish bitimi AQShning obroʻsiga ham, Yamandagi husiylarning mavqeiga ham jiddiy taъsir koʻrsatdi. Amerika uchun bu muvaffaqiyatsizlik uning mintaqaviy va global nufuzini zaiflashtirdi. Husiylar 1000 dan ortiq havo hujumidan omon qolganidan soʻng kuchliroq boʻlib chiqdi, bu esa AQSh harbiy qudratiga boʻlgan shubhalarni yanada kuchaytirdi. Xitoy bilan ehtimoliy toʻqnashuvlar uchun muhim boʻlishi taxmin qilinayotgan aniq boshqariladigan oʻq-dorilardan koʻp foydalanish AQShning Hind-Tinch okeani mintaqasida ustun boʻlishi haqidagi tasavvurlarni xavf ostiga oldi.

Bundan tashqari, Vashingtonning Isroilni chetlab oʻtish qarori asosiy ittifoqchisi bilan munosabatlarni keskinlashtirdi. Isroilning Yamanga AQSh bilan kelishmagan holda javob zarbalarini berishi mintaqaviy ittifoqdagi boʻshliqlarni koʻrsatdi. Evropaning ishtirok etmasligi esa Qizil dengiz inqirozini hal qilishda AQShni yanada yakkalab qoʻydi.

Husiylar uchun sulh bitimi ularning Yaman va butun mintaqadagi mavqeini mustahkamladi. Ular kelishuvni gʻalaba sifatida talqin qilib, mamlakatning katta qismida oʻz nazoratlarini kuchaytirdi. Isroilga hujumlarni davom ettirishi esa ularning mintaqaviy ambitsiyalari va Yaqin Sharq, hatto global miqyosda muhim rolь oʻynashga boʻlgan qatъiy qarorini koʻrsatdi. Endi ayon boʻldiki, husiylar Qizil dengiz kemachiligi orqali jahon iqtisodiyotini, shubhasiz, izdan chiqarishi mumkin.

Xulosa

Donalьd Trampning 2025 yildagi husiylarga qarshi urushi AQSh tashqi siyosatidagi strategik muvaffaqiyatsizlikning yaqqol misoli boʻldi. Qizil dengizda tiyib turish va xavfsizlikni taъminlash uchun boshlangan qimmatli harbiy operatsiya nafaqat husiylar qudratini zaiflashtira olmadi, balki Amerikaning diplomatik va harbiy zaifligini koʻrsatadigan toʻxtatish bitimiga olib keldi. 6 may kuni Isroil bilan kelishilmagan holda tuzilgan toʻxtatish bitimi bu muvaffaqiyatsizlikning yaqqol namoyoni boʻldi. Bundan tashqari, mazkur bitim husiylarning Isroilga hujumlarini toʻxtatmadi, aksincha, ularning mintaqaviy mavqeini mustahkamladi.

Ushbu muvaffaqiyatsizlikning ildizlari – haddan tashqari harbiy kuchga tayanish, ichki muvofiqlashtirishning sustligi, geosiyosiy va iqtisodiy jarayonlarning eъtibordan chetda qolishi – keng qamrovli strategiyalarga shoshilinch ehtiyojni koʻrsatmoqda. AQSh uchun urush uning obroʻsini tushirdi va harbiy resurslarini zoʻriqtirdi, husiylar esa kuchliroq va dadilroq boʻlib chiqdi. Qizil dengiz xavfsizligi va Yaman barqarorligi kelajagi xalqaro hamjamiyatning militarizmdan ustun turuvchi, diplomatiya, hamkorlik va mintaqaviy iqtisodiy voqelikni qamrab oluvchi koʻp tomonlama yondashuvni ishlab chiqish qobiliyatiga bogʻliq. Bunday oʻzgarishlarsiz Qizil dengiz doimiy inqiroz oʻchogʻi boʻlib qolaveradi.

Peter Rojers, siyosiy sharhlovchi