Umar ibn Xattob roziyallohu anhuning xalifalik yillarida (634–644) Iroq va Shom erlari fath qilindi. Qoʻlga kiritilgan oʻljalar qatorida forslik va shomliklarning Mesopotamiyadagi unumdor erlari ham bor edi. Koʻpchilik, shu jumladan, Bilol ibn Raboh bu bu erlar musulmonlar oʻrtasida taqsimlanishi kerak, degan fikrda edi. Umar roziyallohu anhuning fikri esa u erlarni taqsimlamasdan qoldirish edi. Umar: “Allohim, Bilol va uning sheriklari borasida Oʻzing menga kifoya qil!” dedi. Bu holat ikki yoki uch kun yo undan koʻproq davom etdi. Soʻngra Umar roziyallohu anhu shunday dedi: “Men bunga dalil topdim, Alloh taolo kitobida shunday degan...

Umar ibn Xattob roziyallohu anhuning xalifalik yillarida (634–644) Iroq va Shom erlari fath qilindi. Bu erlarda musulmon askarlari misli koʻrilmagan oʻljalarni qoʻlga kiritdi. Qoʻlga kiritilganlar orasida musulmonlar avval Arabiston choʻllarida duch kelmagan mulklar ham bor edi. Bu ham boʻlsa, forsliklar va shomliklarning Mesopotamiya (Ikki daryo oraligʻi) dagi sugʻorma dehqonchilikka moslashgan unumdor erlari edi. Ushbu diyorlar fath qilingach, musulmonlar oldida bir savol paydo boʻldi: fath qilingan oʻlkalardagi dehqonchilik erlari musulmon qoʻshinlari oʻrtasida oʻlja sifatida taqsimlab berilishi kerakmi yoki oʻz egalarida qolishi kerakmi?

Bilol roziyallohu anhu va uning sheriklari Umar ibn Xattob roziyallohu anhudan Alloh ularga bergan Iroq va Shomdagi erlarni boʻlib berishni soʻrab: “Erlarni ularni egallaganlar oʻrtasida xuddi oʻljani uni qoʻlga kiritgan askarlarga taqsimlab berganingizdek boʻlib bering”, dedilar.

Hikoyaning davomini hanafiylik mazhabining buyuk faqihi, Abu Hanifaning shogirdi Abu Yusuf oʻz qalamiga mansub “Kitob al-xaroj” asarida keltiradi:

“Umar roziyallohu anhu Saʻʻd ibn Abu Vaqqos Iroqni bosib olganida, unga shunday maktub yozdi: “Ammo baʻʻd! Odamlar harbiy oʻljalar va Alloh ularga bergan fayʻʻ oʻljasini ularga taqsimlab berishingni soʻrayotganlari haqidagi maktubing menga etib keldi. Ushbu maktubim senga etib borgach, askarlar qoʻlga kiritib senga keltirgan otlar va qurol-yarogʻlarni koʻzdan kechirib, ularni qoʻlga kiritgan musulmonlar oʻrtasida taqsimlab ber. Erlar va daryolarni musulmonlarga qolishi uchun oʻsha erda yashovchilarga qoldir. Agar ularni qoʻlga kiritganlar oʻrtasida boʻlib bersang, keyingilarga hech narsa qolmaydi.

Senga kim bilan toʻqnashsang, ular bilan urushishidan avval islomga chaqirishingni buyurgan edim. Kim sening bu chaqirigʻingga urush boshlanishidan avval javob bersa, u musulmonlardan boʻladi. Musulmonlarga beriladigan narsa unga ham beriladi va musulmonlardan talab qilinadigan narsa undan ham talab qilinadi, unga islomdan ulush ajratiladi. Kim sening bu chaqirigʻingga urush va magʻlubiyatdan keyin javob bersa, u ham musulmonlardan boʻladi. Lekin uning moli islom ahliga tegishli boʻladi, chunki ular uning molini islomni qabul qilishidan oldin qoʻlga kiritganlar. Mening senga buyrugʻim va vasiyatim ana shunday!”

Umar odamlardan Alloh musulmonlarga bergan Iroq va Shom erlarini taqsimlash haqida maslahat soʻradi. Ular oʻz haqlari va qoʻlga kiritgan erlarini oʻzlariga taqsimlab berilishini xohlashlarini aytdilar. Shunda Umar roziyallohu anhu: “Keyin keladigan musulmonlar erlarni taqsimlangan, otalaridan meros qilingan va egallangan holda unga ishlov berayotganlar (dehqonlar) bilan koʻrib nima qiladilar? Yoʻq, bu echim emas!” – dedi.

Abdurahmon ibn Avf Umarga: “Unday boʻlsa, echim nimada? Erlar va ishlov beruvchilar – Alloh musulmonlarga bergan narsa boʻlmay nima?” – dedi.

Umar: “Sen aytganingdek emas, men unday deb oʻylamayman. Alloh mendan keyin bunchalik koʻp narsa qoʻlga kiritiladigan shahar fathini inʻʻom qilmaydi. Ehtimol, musulmonlarga mashaqqatli kunlar kelar. Agar men Iroq erlarini unga ishlov beradigan (dehqonlari) bilan, Shom erlarini unga ishlov beradigan (dehqonlari) bilan taqsimlab bersam, chegaralar qanday himoya qilinadi? Shom va Iroq aholisining bu va boshqa shaharlardagi farzandlari va bevalariga nima boʻladi?”

Odamlar Umarga erlarni oʻzlariga taqsimlab berishini qayta-qayta soʻrab: “Alloh bizlarga qilichlarimiz vositasida bergan narsani uni qoʻlga kiritishda qatnashmagan odamlar, ularning farzandlari va nabiralariga qoldirasanmi?” – dedilar. Shunda Umar roziyallohu anhu: “Mening fikrim shunday”, deyishdan nariga oʻtmadi. Ular esa: “Maslahat ol!” dedilar.

Umar roziyallohu anhu ilk muhojirlar bilan maslahatlashdi va ularning fikri bir joydan chiqmadi. Abdurahmon ibn Avf ularning haqlari oʻzlariga taqsimlanishi kerak deb hisoblardi. Usmon, Ali va Talhalar esa Umar bilan hamfikr edilar.

Shunda Umar roziyallohu anhu ansorlardan yoshi ulugʻ va hurmati baland oʻn besh kishiga odam yubordi. Ular yigʻilganlarida Umar Allohga u loyiq boʻlganidek hamdu sano aytdi va shunday dedi: “Men sizlardan zimmamdagi ishlaringizni ado qilishda menga koʻmaklashishingizdan boshqa narsa soʻramayman. Men ham sizlarning biringizman va haqiqat bugun siz tomondadir. Kimdir menga qarshi, kimdir esa men bilan hamfikr boʻlishi mumkin. Sizlar mening xohishimga ergashishingizni istamayman, sizlarda haqiqatni aytadigan Allohning kitobi bor. Allohga qasamki, qaysi ishni oʻz xohishim bilan aytgan boʻlsam, bu bilan faqat haqni roʻyobga chiqarishni xohladim”.

Ular: “Gapiring, ey moʻminlar amiri, sizni eshitamiz”, dedilar.

Umar shunday dedi: “Bu odamlar oʻz haqlari borasida ularga zulm etayotganimni daʻʻvo qilayotganini eshitdim. Men Allohdan zulm qilishdan panoh soʻrayman. Agar men zulm qilib, ularga tegishli narsani boshqalarga bersam, badbaxtlardan boʻlaman. Men Kisro erlaridan keyin fath qilinadigan boshqa erlar qolmagan deb hisoblayman. Alloh bizlarga ularning mollari, erlari va dehqonlarini oʻlja qilib berdi. Men ular oʻlja qilib olgan mollarni haqdorlar oʻrtasida taqsimlab berdim. Undan beshdan bir ulushni chiqarib tegishli oʻrinlarga yubordim va buning uchun oʻzim javobgarman. Men erlarni dehqonlari bilan taqsimlamay qoldirib, er uchun xiroj va jonlari uchun jizya soligʻi solaman. Ular bu soliqlarni toʻlaydilar, bu esa musulmonlar, jang qilganlar, bolalar va ulardan keyin keladiganlar uchun fayʻʻ boʻladi. Chegara erlarida doimo odamlar boʻlishi kerakligini bilmaysizmi? Shom, Jazira, Kufa, Basra va Misr kabi katta shaharlar qoʻshin bilan taʻʻminlanishi va ularga maosh toʻlanishi kerakligini bilmaysizmi? Agar erlar va dehqonlarni taqsimlab bersam, yuqoridagilarning taʻʻminoti qaerdan olinadi?”

Ularning barchasi: “Sizning fikringiz toʻgʻri, siz aytayotgan va qaror qilgan ishingiz qandoq ham yaxshi. Agar chegaralar hamda shaharlar qoʻshin bilan qoʻriqlanmasa va ular taʻʻminlanmasa, kufr ahli oʻz shaharlariga qaytadilar”, dedilar...

Odamlarning aksariyati erlar taqsimlanishi kerak degan fikrda edilar. Ayniqsa, Bilol ibn Raboh bu fikrda qatʻʻiy turdi. Umar roziyallohu anhuning fikri esa u erlarni taqsimlamasdan qoldirish edi. Umar: “Allohim, Bilol va uning sheriklari borasida Oʻzing menga kifoya qil!” dedi. Bu holat ikki yoki uch kun yo undan koʻproq davom etdi. Soʻngra Umar roziyallohu anhu: “Men bunga dalil topdim, Alloh taolo kitobida shunday degan: “Alloh oʻz Paygʻambariga ulardan oʻlja qilib bergan narsalar ustiga sizlar ot va tuyalarni minib borganingiz yoʻq (qiynalib qoʻlga kiritganingiz yoʻq), leyin Alloh oʻz Paygʻambarlarini Oʻzi xohlagan kimsalardan ustun qilib qoʻyar. Alloh har narsaga qodirdir” (Hashr, 6) – deb, Banu Nazir qabilasi voqeasini eslatdi.

Soʻngra quyidagi oyatni oʻqidi: “Alloh shaharlarning (kofir) aholisidan oʻz Paygʻambariga oʻlja qilib bergan narsalar, sizlardan boy-badavlat kishilar oʻrtasidagina qoʻlma-qoʻl boʻlib yuraveradigan narsa boʻlib qolmasligi uchun Allohga,  Paygʻambarga va (u zotning) qarindoshlari, etimlar, miskinlar va musofirlarga tegishlidir” (Hashr, 7). Bu koʻrsatma boshqa barcha shaharlar uchun umumiydir.

Keyingi oyatni ham oʻqidi: “(U oʻljalar yana) oʻz diyorlaridan va mol-mulklaridan haydab chiqarilgan kambagʻal muhojirlarnikidir, zero, ular Alloh fazl va rizolik istaydigan hamda Alloh va Uning Paygʻambariga yordam beradilar. Aynan oʻshalar (imonlarida) sodiqdirdar” (Hashr, 8).

Ularni boshqalar bilan aralashtirib yubormaslik uchun Alloh taolo shunday degan: “Ulardan (muhojirlardan) ilgari (Madinadek) diyorda yashagan va imonni saqlaganlar (ansorlar) esa oʻzlari (yonlari)ga hijrat qilib kelgan kishilarni suygaylar va dillarida ularga berilgan narsa (oʻljalar) sababli hasad sezmaslar hamda oʻzlarida ehtiyoj boʻla turib, (ehson qilishda boshqa muhtojlarni) ixtiyor qilurlar. Kimki oʻz nafsi baxilligidan saqlana olsa, bas, ana oʻshalar (oxiratda) najot topuvchidirlar” (Hashr, 9). Bizga ansorlar borasida mana shu etib kelgan, albatta, Alloh bilguvchiroq.

Yana ularni boshqalar bilan aralashtirib yubormaslik uchun Alloh taolo shunday degan: “Ulardan keyingi (dunyoga) kelgan zotlar ayturlar: “Ey, Rabbimiz! Oʻzing bizlarni va bizdan ilgari imon bilan oʻtganlarni magʻfirat etgin va qalblarimizda imon keltirgan zotlarga nisbatan gina paydo qilmagin! Ey, Rabbimiz! Albatta, Sen mehribon va rahmli zotdirsan!” (Hashr, 10).

Bu keyingi keladiganlarga umumiy tegishlidir. Bu fayʻʻ ularning hammasiga tegishli boʻlsa, qanday qilib biz uni hozirgilarga taqsimlab, keyin keladiganlarga hech narsa qoldirmaymiz? Shundan soʻng erlarni taqsimlamasdan qoldirib, ulardan xiroj olinishiga kelishildi.

Abu Yusuf aytadi: “Umar roziyallohu anhuning fikri – erlarni fath qilganlar oʻrtasida taqsimlanishini man qilish edi. Uning bu qilgan ishi Alloh tomonidan berilgan yordam boʻlib, Alloh oʻz kitobida bayon qilgan narsaga muvofiq keldi.

Xirojni yigʻib uni musulmonlar oʻrtasida taqsimlash fikri barcha musulmonlar uchun xayrli va foydali boʻldi. Agar shunday qilinmaganida, odamlarga maosh va oziq-ovqat tayinlanmas, natijada chegaralar himoyalanmagan va qoʻshin harbiy yurishlar uchun kuchaytirilmagan boʻlar edi. Chegara va shaharlarda jang qiladiganlar va yollanma askarlar boʻlmasa, kofirlarning oʻz erlariga qaytish xavfidan qanday himoyalanadilar? Alloh nima xayrli ekanini yaxshiroq biladi!”

* * *

Ushbu hikoya islomning ilk yillarida davlatchilikning shakllanishi va unda odil, insonparvar davlat rahbari va siyosatchi, buyuk faqih va imom Umar ibn Xattob roziyallohu anhuning fiqhiy va siyosiy masalalardagi mahoratidan soʻzlaydi. Birgina ushbu voqea siyosatshunoslik fanida davlat rahbarining xalq oldidagi majburiyatlari, qadriyatlari va siyosiy boshqaruvdagi mahorati haqida yirik ilmiy asar yozishga arziydigan ibratlarni oʻz ichiga oladi. Ayni vaqtda, islom huquqi boʻyicha ham, fiqhiy masalalarga echimida qanday yoʻl tutish borasida koʻplab savollarga javob beruvchi dalil ham hisoblanadi.

Umar roziyallohu anhuning erlarni emas balki undan olinadigan xirojni musulmonlar oʻrtasida taqsimlash fikri barcha musulmonlar uchun xayrli va foydali boʻlgandi. Shuning natijasida, islom oʻlkalari keyingi ming yillikda eng odilona soliq siyosatiga ega, ijtimoiy muhtoj qatlam davlat tomonidan himoyalangan, yuksak harbiy salohiyatga ega, eng taraqqiy etgan tsivilizatsiyaga aylandi.  Millionlab insonlar xafv-hatardan, ochlikdan va muhtojlikdan omonda boʻldi. Ana shular Umar roziyallohu anhu va unga zamondosh musulmonlar haqqiga: “Ey Rabbimiz! Oʻzing bizlarni va bizdan ilgari imon bilan oʻtganlarni magʻfirat etgin” deb duo qilib kelmoqdalar.

Muhammad Ziyo