“Yumshoq kuch”: “Yolgʻonlar imperiyasi”ning muvaffaqiyati siri

Har qanday davlat iloji boricha xalqaro obroʻsini oshirishga intiladi. Shu maqsadda uning matbuot va jamoatchilik bilan aloqalar boʻlimi faoliyat yuritadi. Ammo global sahnada Amerika brendidan hayrlangan va taʻʻsirlangan baʻʻzi hukumatlar ham oʻz davlatlari uchun “yumshoq kuch” yaratishga kirishdilar. Ular buni neytral, umumiy tushuncha deb hisoblab, mamlakatning ijobiy imijini targʻib qilishga qaratilgan PR va reklama kampaniyalariga oʻxshash narsa deb oʻyladilar. Lekin aslida ham shundaymi? Ushbu harakatlar “Amerika neoliberalizmi”dan nusxa koʻchirish emasmi?

Koʻpchilik kapitalistik dunyoda, xossatan bugungi Gʻarb dunyosida real voqelik bilan yuzlashishni yoqtirmaydi. Ular voqelikdan nafratlanishga oʻrgatiladi, oqibatda insonlar dunyoni “soxta ong” va “madaniy gegemonlik” orqali boshqarmoqchi boʻlayotganlarning tuzogʻiga osongina tushishadi. Bunday “madaniy gegemonlik” narrativlar (rivoyatlar) orqali shakllantiriladi. Bu erda “narrative” soʻzi jamoatchilik fikrini shakllantirish va odamlarga kerakli nuqtai nazarni singdirishga qaratilgan maʻʻlum bir mavzudagi hikoyalar yaratishni bildiradi.

Kapitalistik dunyoda reklamadan mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqaruvchiga koʻproq foyda keltiradigan tarzda taqdim etish va targʻib qilish uchun foydalaniladi. “Brending” (tashqi oʻziga xoslikni yaratish, mahsulot yoki xizmatni tanitish) orqali mijozlar koʻpaytiriladi.

Axborot urushi

Neoliberalizm paydo boʻlishi bilan ayni shu usullar nafaqat mahsulot va xizmatlar uchun, balki siyosiy hikoyalarni yaratishda ham qoʻllanila boshlandi. Shu sabab siyosatda “Kimki narrativlar egasi boʻlsa, oʻsha gʻolib boʻladi”, degan ibora paydo boʻldi.

Soʻnggi yillarda “narrativlar” gegemon davlatning koʻmagi ila uning siyosiy, iqtisodiy va ayniqsa madaniy imperializmini qoʻllab-quvvatlash uchun kino industriyasi, OAV, ijtimoiy tarmoqlar, sunʻʻiy intellekt, monopollashtirilgan musiqa sanoati, erkinlik forumlari, akademik grantlar (onglarni yuvish uchun), qizil gilam festivallari, shuningdek, anʻʻanaviy urf-odatlar, klassik madaniyat hamda maʻʻnoni yoʻq qilishga qaratilgan postmodernistik va soʻnggi uygʻonish mafkuralari orqali yanada murakkablashtirildi – ayyorona koʻrinish kasb etdi. Aynan ushbu ishlanmalar orqali goʻyoki, favqulodda, “tanlab olingan” muayyan millatning harakatlari, tafakkuri va qadriyatlariga butun dunyoda taqlid qilinishi kerak boʻlgan odatlar tusi berildi. Gʻarb mamlakatlarining targʻibot qobiliyatlari va PR kampaniyalari misli koʻrilmagan tarzda rivojlandi va koʻp oʻtmay yangi formula – “yumshoq kuch”ni yuzaga keltirdi. Bu atama 1980 yillarning oʻrtalarida amerikalik siyosatshunos Jozef Nay tomonidan tilga olindi, ammo oʻtgan asrning 90-yillaridan keng qoʻllanila boshladi.

“Yumshoq kuch” yangi, koʻp qutbli dunyo uchun qanchalik zarur?

Albatta, har qanday davlat iloji boricha xalqaro obroʻsini oshirishga intiladi. Shu maqsadda uning matbuot va jamoatchilik bilan aloqalar boʻlimi faoliyat yuritadi.

Ammo global sahnada Amerika brendidan hayrlangan va taʻʻsirlangan baʻʻzi hukumatlar oʻz davlatlari uchun “yumshoq kuch” yaratishga kirishdilar. Ular buni neytral, umumiy tushuncha deb hisoblab, mamlakatning ijobiy imijini targʻib qilishga qaratilgan PR va reklama kampaniyalariga oʻxshash narsa deb oʻyladilar. Lekin aslida ham shundaymi? Ushbu harakatlar “Amerika neoliberalizmi”dan nusxa koʻchirish emasmi?

“Yumshoq kuch” tushunchasi Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyingi dastlabki yillarda Rossiyani oʻziga maftun qilgan boʻlsa-da, u tez orada oʻz jozibadorligini yoʻqotdi. 2019 yilda rossiyalik siyosatshunos, Jahon iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar fakulʻteti professori Sergey Karaganov “ushbu kontseptsiya intellektual xatolik sifatida tan olinishi kerak”ligi haqida yozdi.

Xoʻsh, “yumshoq kuch” aslida nima?

Jozef Nay oʻzining 1990 yilda nashr etilgan “Etakchilik qismati: Amerika qudratining oʻzgaruvchan tabiati” kitobida oʻz atamasini ommalashtirgan va uni shunday taʻʻriflagan:

“Bir davlat boshqa xalqlarni oʻzi istagan narsani orzu qilishga undasa, buni “yumshoq kuch” deb atash mumkin: uning boshqalarni oʻziga boʻysundirishi uchun hujum yoki tahdiddan foydalanishiga hojat qolmaydi”.

Nay 2004 yilda yozgan “Yumshoq kuch: jahon siyosatida muvaffaqiyat vositalari” kitobida kontseptsiyani yanada rivojlantirdi. Unda shunday satrlar mavjud:

“Yoʻldan ozdirish har doim majburlashdan koʻra samaraliroq: demokratiya, inson huquqlari va shaxsiy imkoniyatlar kabi koʻplab qadriyatlar juda jozibali qiyofa kasb etadi”.

Nay oʻzining “Yumshoq kuchning afzalliklari” nomli maqolasida “kuch”ni quyidagicha taʻʻriflaydi:

“Oʻzi xohlagan natijalarga erishish uchun boshqalarga taʻʻsir oʻtkazish qobiliyati: “yumshoq kuch” – boshqalarni oʻzi istaganidek xatti-harakatlar qilishga undash odamlarni jalb qila olishga bogʻliq. “Yumshoq kuch” maʻʻlum afzalliklarni koʻrsata bilish qobiliyatiga asoslanadi. Uning resurslari jozibadorlikka asoslangan vositalardir va bu boshqalarni ixtiyoriy tarzda sizning yoʻlingizdan yurishiga olib keladi.  Anʻʻanaviy kuch siyosati odatda biror davlatning armiyasi yoki iqtisodiyoti boshqasini taslim etishini anglatadi. Axborot asrida esa muvaffaqiyat kimningdir hikoyasi boshqalarning hikoyasi ustidan gʻolib boʻlishiga bogʻliq”.

Oxir-oqibat hammasi “Yolgʻonlar imperiyasi”ning hikoyalariga bogʻliq...

Qoʻshma Shtatlar oʻzining genotsid bilan boshlangan tarixidan buyon oʻzini doimo ezgulik tarafdori sifatida koʻrsatib keldi. Mamlakat sarhadlariga qadam ranjida qilganlarga oʻzini erkinlik va demokratiya inʻʻom etuvchi davlat oʻlaroq namoyon qildi. U asrlar davomida oʻzi toʻqigan va oʻzinigina ulugʻlovchi hikoyalarini dunyoga yoymoqda. Yillar davomida ushbu rivoyatlar “Amerika orzusi”, “demokratiya”, “erkinlik”, “inson huquqlari”, “Gʻarb qadriyatlari”, “qoidalarga asoslangan tartib”, “xayriya”, “shaxsiy imkoniyatlar”, “qashshoqlikdan boylikka”, “bir lahzadayoq mashhurlik” kabi gʻoyalarni targʻib qilib keldi. Shunday ekan, “yumshoq kuch” tushunchasi aynan shu fikrlash tarzi va Amerika kapitalizmining oʻziga xos iqtisodiy tizimidan kelib chiqqanligi taajjublanarli emas. Amerikaning “yumshoq kuch” brendi oʻzining jozibador niqobidan foydalanib, imperiya tashqi siyosatining toji – oʻz oʻljasini yoʻldan ozdirish va aldash uchun mohir marketing hiylasiga aylandi. Darhaqiqat, bu gegemonning eng makkor va yovuz quroli, chunki u dunyoning istalgan erida aholi ongini zaharlay oladi.

Ushbu rivoyatlar quyidagilarni keltirib chiqardi: neokolonializm, vokizm, inkorchilik madaniyati, ezgulikni koʻz-koʻz qilish, shubhali nodavlat tashkilotlar, rangli inqiloblar, tuzum almashtirish, ruhiy taʻʻsir operatsiyalari, iqtisodiy beqarorliklar hamda jinslar, anʻʻanalar, jamiyat va qadriyatlarning yoʻq qilinishi. Bu hikoyalar xushmuomalalik, ikkiyuzlamachilik va homiylik niqobi ostida nafaqat boshqa insonlarga, balki voqelikka ham nafrat bilan qaraydi. “Yumshoq kuch” oʻz nishonidan haqiqatni, maʻʻnoni, axloqni va barcha muqaddas narsalarni tortib oladi.

Bugungi kunda imperiya va uning malaylari Gʻazodagi qirgʻin va Ukrainadagi urushda bevosita ishtirok etmoqda. Bunga haqiqatni yorituvchi va imperiyaning yolgʻon rivoyatlarini fosh qiluvchi haqiqiy jurnalistlar va halol axborot platformalariga qarshi borgan sari kuchayib borayotgan tajovuz, taʻʻqib va qoʻrqitish kampaniyalarini qoʻshsangiz, ularning asl qiyofasini koʻra olasiz.

Imperiyaning “yumshoq kuch mashinasi” uchun yolgʻon hikoyalarni tinimsiz ishlab chiqarish odatga aylangan – bu “doimiy yoki majburiy ravishda yolgʻon gapirishga moyillik bilan tavsiflanuvchi surunkali xulq-atvor”dir. Oqibatda AQSh boshqaruvidagilar ham boshqalarni aldash uchun uzoq vaqt yolgʻon gapirganidan soʻng, tez orada oʻz yolgʻonlariga ishona boshladi. Bu esa imperiyani sekin-astalik bilan umidsizlik chohiga qulatmoqda.

Eʻʻtiborlisi, bugun Gʻazodagi urush fonida “Yolgʻonlar imperiyasi” rivoyatlarining misi chiqyapti. Hatto Gʻarbning koʻplab fuqarolari ham siyosatdagi yolgʻon va aldovlarni anglab, haqni toʻliq anglab etmagan boʻlsalar-da, boshqa tomonga, masalan, Islomga intilishmoqda.

Neoliberalizmning pufaklari yorilib, odamlar haqiqiylik, samimiylik, ishonch va qadr-qimmatni qoʻmsayapti.