Rossiya-Ukraina urushi: 3 yilda nimalar oʻzgardi?

Rossiya tomonidan Ukrainaga qarshi uch yil muqaddam ayni shu kunlarda avj oldirilgan urush dunyoning siyosiy kontekstida chuqur iz qoldirdi, davlatlar siyosatini belgilab berdi, yuz minglab odamlarning yostigʻini quritdi. U nafaqat Ukraina mintaqasida, balki butun dunyo boʻylab aks-sado berdi. 

Ayni damda esa AQSh prezidenti Donalьd Tramp Ukrainada olib borilayotgan bu urushni tezroq tugatishga intilmoqda. Oʻtgan hafta boshida AQSh va Rossiya yuqori martabali amaldorlari Saudiya Arabistonida tinchlik muzokaralari uchun uchrashdi – ammo bunda Kievdan hech qanday vakil ishtirok etmadi.

Qoʻshma Shtatlarning yangi prezidenti tomonidan ilgari surilgan yondashuv butun dunyoni, shu jumladan Evropa Ittifoqini hayratda qildirdi, ular Trampning urush boʻyicha mazkur siyosatiga moslashishga intilmoqda.

Rossiya keng koʻlamli bosqinni boshlaganidan beri oʻtgan uch yil ichida Ukraina koʻplab erlarini boy berdi va Gʻarb ittifoqchilarining harbiy yordami tufayli bir qismini qaytarib olishga muvaffaq boʻldi. Millionlab ukrainaliklar koʻchirildi, minglab, balki yuz minglab odamlar halok boʻldi yoki yaralandi.

Ukraina 2022 yildan beri oʻz erining 11 foizidan ayrildi

Urush boshida Ukraina oʻz poytaxti Kievda qoʻshinlarini ushlab turdi, keyinroq shimoli-sharqiy Xarьkov va janubiy Xerson viloyatlarining bir qismida gʻalaba qozondi. Ammo u Donetsk va Baxmut atrofidagi sharqiy hududlarda katta yoʻqotishlarga yoʻliqdi.

2022 yilgi bosqindan beri Ukraina oʻz erlarining taxminan 11 foizini nazorat qilishni yoʻqotdi, deb yozadi AQShda joylashgan mojaroni kuzatuvchi Urushni oʻrganish instituti xodimlari. 2014 yilda mojaro boshlanganidan beri Rossiya va Rossiya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan ayirmachilar allaqachon egallab olgan erlarni ham hisobga qoʻshgan holda, 2014 yildan beri Ukraina Rossiyaga boy bergan umumiy erlar taxminan 18 foizni tashkil etadi.

2014 yilda Rossiya qoʻshinlari Ukrainadan Qrimni noqonuniy ravishda anneksiya qildi. Oʻsha yilning oxirida Rossiya homiyligidagi ayirmachilar Donbass mintaqasining bir qismini nazorat ostiga oldi, bu “oʻljalar” bugungi kungacha Rossiya qoʻlida qolmoqda.

Rossiya 2022 yil 24 fevralda keng koʻlamli bosqinni boshlaganida, Rossiya prezidenti Vladimir Putin bir necha kun ichida butun Ukrainani egallab olishni kutgan edi, deb yozadi Urushlarni oʻrganish instituti. Buning oʻrniga, Ukrainaning Gʻarb ittifoqchilaridan yordam transhlariga tayanib qurollangan qarshi hujumlari uch yillik shiddatli janglar zanjiriga ulanib ketdi.

Ukrainaning eng katta yordam manbasi toʻxtatildi

Qoʻshma Shtatlar 2022 yilda urush boshlanganidan beri Ukraina uchun eng yirik yagona moliyalashtiruvchi boʻlib, taxminan 95 milliard dollarlik harbiy, gumanitar va moliyaviy yordam koʻrsatdi. Hozirda Tramp hukumati bu yordamni toʻxtatishni istaydi.

Ukrainadagi urushni tezroq tugatishga vaъda bergan Tramp 2024 yilgi saylovoldi kampaniyasi davomida AQSh mablagʻlarining Ukrainaga yuborilishiga tanqidiy munosabat bildirdi. Soʻnggi paytlarda u yordam koʻrsatish uchun tranzaksion yondashuvni taklif qilib, buning evaziga AQSh kamyob erosti qazilmalariga ega boʻlishi kerakligini aytdi, ammo Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy buni rad etdi.

"Men ularga 500 milliard dollarlik noyob er metallari kabi ekvivalentni xohlashimni aytdim va ular aslida bunga rozi boʻlishdi, shunda hech boʻlmaganda oʻzimizni ahmoq his qilmaymiz. Boʻlmasa, biz chindan ahmoqmiz. Men ularga nimadir olishimiz kerakligini aytdim. Biz bu pullarni toʻlashda davom eta olmaymiz", - dedi Tramp shu oy boshida Fox News telekanaliga.

Ukrainaga yaqinda USAID faoliyati toʻxtatilgani allaqachon taъsir koʻrsatgan. Moliyalashtirishning muzlatilishi Ukraina nodavlat notijorat tashkilotlari va xayriya tashkilotlarini qisqartirishga, jumladan, xodimlarni ishdan boʻshatishga, oʻz joniga qasd qilmoqchilar uchun ishonch telefonlari va OIVni aniqlash loyihalarini vaqtincha toʻxtatishga majbur qildi. Soʻnggi uch yil ichida Ukraina USAID mablagʻlarining eng koʻp oluvchisi boʻldi.

Millionlab ukrainaliklar koʻchirildi

Rossiya erlarni egallab olishni boshlaganidan beri va bosqindan keyin millionlab ukrainaliklar oʻz uylarini tashlab, Ukrainaning boshqa qismlariga yoki xorijiy mamlakatlarga qochib ketishga majbur boʻldi.

BMTning qochqinlar agentligi maъlumotlariga koʻra, 2024 yil oxiriga kelib Evropada 6,3 milliondan ortiq ukrainalik qochqin, jumladan, Germaniyada 1,2 millionga yaqin, Polьshada 1 millionga yaqin va Chexiyada 390 ming kishi istiqomat qilmoqda.

BMTning 2024 yil iyunь oyidagi soʻnggi hisob-kitoblariga koʻra, Rossiya Federatsiyasida 1,2 million ukrainalik qochqin mavjud.

Minglab tinch aholi halok boʻldi

BMT Inson huquqlari boʻyicha idorasining maъlumotiga koʻra, Ukrainadagi mojaroda 40 mingdan ortiq tinch aholi halok boʻlgan yoki jarohat olgan, ularning koʻpchiligi portlovchi qurollar tufayli jon bergan.

Halok boʻlganlarning kamida yarmi (6203 nafari) voyaga etgan erkaklar boʻlib, 669 nafari bolalar edi. Umumiy rasmiy oʻlim miqdori esa 13 fevralь sanasi boʻyicha 148 359 kishini tashkil etmoqda. 

Rossiya va Ukrainaga urushning iqtisodiy taъsiri

Putinning Ukrainadagi urushi global iqtisodiy falokatga olib kelishi boshidanoq maъlum edi. Chegaraning har ikki tomonida eъlon qilingan inflyatsiya koʻrsatkichlari mojaroning ikkala qoʻshni davlat fuqarolariga ham davom etayotgan taъsirini koʻrsatdi – Rossiyada narxlar 9,5 foizga, Ukrainada esa 12 foizga koʻtarildi.

Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (XVJ) maъlumotlariga koʻra, urush boshlanishida Rossiyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) -1,3 foizgacha pasaygan, ammo keyingi ikki yil davomida har yili 3,6 foizga oʻsgan. Biroq hozirda Rossiya iqtisodiyoti soviy boshlayotganining dastlabki belgilari koʻzga tashlanmoqda: yuqori foiz stavkalari va inflyatsiya tufayli turli sohalarda sotuvlar va buyurtmalar kamaymoqda.

Ayni paytda, Ukraina mustaqil davlat sifatida urushga yaxshiroq bardosh bermoqda. Uning yalpi ichki mahsuloti 2022 yil yoziga kelib 36 foizga pasaygan boʻlsa-da, 2023 yilda 5,3 foizga va 2024 yilda 3 foizga oʻsdi. Biroq, Ukraina Iqtisodiyot vazirligining bashoratiga koʻra, bu yil YaIM oʻsishi 2,7 foizgacha sekinlashishi kutilmoqda. Bu koʻpchilik ukrainalik tahlilchilar va iqtisodchilar kutayotgan 3-4 foizlik koʻrsatkichdan pastdir.

Urush toʻxtashi mumkinmi? 

Maъlumotlarga koʻra, hozirda Ukraina Rossiyaning Kursk viloyatida biroz yutuqlarga erishgan boʻlsa-da, umumiy vaziyat hamon Moskva foydasiga ogʻmoqda.

Resurslar tugab borayotgan, charchoq boshlangan va Tramp Oq uyni egallagan bir paytda mojaroni hal qilish muqarrar koʻrinmoqda. Bu esa ikkala tomondan yanada shiddatli va tajovuzkor harakatlarga sabab boʻlmoqda.

Rossiya-Ukraina urushining kelajak yoʻnalishi hamon noaniq va bu harbiy rivojlanish, diplomatik saъy-harakatlar hamda global siyosiy vaziyat kabi bir qator omillarga bogʻliq.

Mojaroni tinch yoʻl bilan hal qilish eng maqbul natija boʻlsa-da, bu har ikki tomondan murosaga kelishni, shuningdek, kuchli xalqaro ishtirokni talab qiladi.