Gʻiybat qilishga ruxsat berilgan holatlarni bilasizmi?

اعْلَمْ أنَّ الغِيبَةَ تُبَاحُ لِغَرَضٍ صَحيحٍ شَرْعِيٍّ لا يُمْكِنُ الوُصُولُ إِلَيْهِ إِلاَّ بِهَا، وَهُوَ سِتَّةُ أسْبَابٍ:

Imom Navaviy rohimahulloh aytadilar:

Bilib qoʻyingki,

Gʻiybat qilish — baъzi holatlarda shariъiy jihatdan toʻgʻri va zarur maqsadlarda, gʻiybatdan boshqa yoʻl bilan maqsadga etishish mumkin boʻlmasa, oʻshandagina muboh (ruxsat etilgan) boʻladi.

Bu quyidagi oltita sababdan birida boʻladi:

الأَوَّلُ: التَّظَلُّمُ، فَيَجُوزُ لِلمَظْلُومِ أَنْ يَتَظَلَّمَ إِلَى السُّلْطَانِ والقَاضِي وغَيرِهِما مِمَّنْ لَهُ وِلاَيَةٌ، أَوْ قُدْرَةٌ عَلَى إنْصَافِهِ مِنْ ظَالِمِهِ، فيقول: ظَلَمَنِي فُلاَنٌ بكذا.

Birinchi sabab:

Zulmdan shikoyat qilish.

Mazlum insonga (zulm koʻrgan kishiga) oʻzining zolimidan haqini olish uchun sulton, qozi yoki unga adolatni tiklashga qodir boʻlgan kishiga shikoyat qilishi joiz.

Masalan, mazlum:

"Falonchi menga falon narsada zulm qildi" deb aytishi mumkin.

الثَّاني: الاسْتِعانَةُ عَلَى تَغْيِيرِ المُنْكَرِ، وَرَدِّ العَاصِي إِلَى الصَّوابِ، فيقولُ لِمَنْ يَرْجُو قُدْرَتهُ عَلَى إزالَةِ المُنْكَرِ: فُلانٌ يَعْمَلُ كَذا، فازْجُرْهُ عَنْهُ ونحو ذَلِكَ ويكونُ مَقْصُودُهُ التَّوَصُّلُ إِلَى إزالَةِ المُنْكَرِ، فَإنْ لَمْ يَقْصِدْ ذَلِكَ كَانَ حَرَامًا.

Ikkinchi sabab:

Munkarni oʻzgartirish va gunohkorni toʻgʻri yoʻlga qaytarish uchun yordam soʻrash.

Bir kishi yomonlikni yoʻqotishga qodir boʻlgan shaxsdan yordam soʻrashi joiz.

Masalan, u shunday deyishi mumkin:

"Falonchi falon ishni qilib yuribdi", yaъni, u buzuq ishlarni qilib yuribdi, uni bu yoʻlidan qaytarib qoʻying kabi soʻzlarni aytadi.

Shu paytda maqsad yomonlikni ketkazish boʻlishi kerak.

Biroq, agar buni faqatgina gʻiybat qilish maqsadida qilsa, u holda bu harom boʻladi.

الثَّالِثُ: الاسْتِفْتَاءُ، فيقُولُ لِلمُفْتِي: ظَلَمَنِي أَبي أَوْ أخي، أَوْ زوجي، أَوْ فُلانٌ بكَذَا فَهَلْ لَهُ ذَلِكَ؟ وَمَا طَريقي في الخلاصِ مِنْهُ، وتَحْصيلِ حَقِّي، وَدَفْعِ الظُّلْمِ؟ وَنَحْو ذَلِكَ، فهذا جَائِزٌ لِلْحَاجَةِ، ولكِنَّ الأحْوطَ والأفضَلَ أَنْ يقول: مَا تقولُ في رَجُلٍ أَوْ شَخْصٍ، أَوْ زَوْجٍ، كَانَ مِنْ أمْرِهِ كذا؟ فَإنَّهُ يَحْصُلُ بِهِ الغَرَضُ مِنْ غَيرِ تَعْيينٍ، وَمَعَ ذَلِكَ، فالتَّعْيينُ جَائِزٌ كَمَا سَنَذْكُرُهُ في حَدِيثِ هِنْدٍ إنْ شَاءَ اللهُ تَعَالَى.

Uchinchi sabab:

Fatvo soʻrash.

Kishi oʻz haq-huquqini bilish uchun muftiydan fatvo soʻrashi joiz.

Masalan, shunday deyishi mumkin:

"Otam yoki aka-ukam, yoki turmush oʻrtogʻim, yoki falonchi menga falon ishda zulm qildi.

Uning bunga haqqi bormi?

Men zulmdan qanday qutulishim va haqimni qanday olishim mumkin?"

Bu holat zarur boʻlgani uchun muboh (ruxsat etilgan).

Lekin ehtiyot va afzalrogʻi odamning nomini aniq aytmasdan,

"Bir odam, bir shaxs yoki bir er falon ishni qildi.

Bu ishga haqlimi?" deb soʻrashdir.

Chunki shu yoʻl bilan ham maqsadga erishish mumkin.

Shu bilan birga, agar kimningdir nomini aytish zarur boʻlsa, bu islomiy meъyorlarga zid emas.

Bu haqda Hind onamiz roziyallohu anho rivoyat qilgan hadisda tafsilot beriladi InshaAlloh.

*Keyingi bobda kelgan.

Hind onamiz eri Abu Sufyonni baxil ziqna ekanini aytganida, rosululloh sollallohu alayhi vasallam uni bu gʻiybatdan qaytarmaganlar.

الرَّابعُ: تَحْذِيرُ المُسْلِمينَ مِنَ الشَّرِّ وَنَصِيحَتُهُمْ، وذَلِكَ مِنْ وُجُوهٍ:

Toʻrtinchi sabab:

Musulmonlarni yomonlikdan ogohlantirish va ularga nasihat qilish.

Bu bir necha holatlarda joiz boʻladi:

مِنْهَا جَرْحُ المَجْرُوحينَ مِنَ الرُّواةِ والشُّهُودِ وذلكَ جَائِزٌ بإجْمَاعِ المُسْلِمينَ، بَلْ وَاجِبٌ للْحَاجَةِ.

Birinchi holat:

Hadis roviylari va guvohlarning holatini ochiqlash.

Bu ish musulmonlar ijmosi bilan joiz,

Hatto zarurat boʻlgani uchun vojibdir.

ومنها: المُشَاوَرَةُ في مُصاهَرَةِ إنْسانٍ أو مُشاركتِهِ، أَوْ إيداعِهِ، أَوْ مُعامَلَتِهِ، أَوْ غيرِ ذَلِكَ، أَوْ مُجَاوَرَتِهِ، ويجبُ عَلَى المُشَاوَرِ أَنْ لا يُخْفِيَ حَالَهُ، بَلْ يَذْكُرُ المَسَاوِئَ الَّتي فِيهِ بِنِيَّةِ النَّصيحَةِ.

Ikkinchi holat:

Qaysi bir inson bilan quda-andalik (qudachilik), sheriklik, omonat berish, savdo yoki qoʻshnichilik qilish haqida maslahat soʻrash.

Bunday vaziyatlarda maslahat beruvchi kishi haqiqatni yashirmasligi kerak,

Balki, nasihat niyatida oʻsha odamning kamchiliklarini ham aytishi lozim.

ومنها: إِذَا رأى مُتَفَقِّهًا يَتَرَدَّدُ إِلَى مُبْتَدِعٍ، أَوْ فَاسِقٍ يَأَخُذُ عَنْهُ العِلْمَ، وخَافَ أَنْ يَتَضَرَّرَ المُتَفَقِّهُ بِذَلِكَ، فَعَلَيْهِ نَصِيحَتُهُ بِبَيانِ حَالِهِ، بِشَرْطِ أَنْ يَقْصِدَ النَّصِيحَةَ، وَهَذا مِمَّا يُغلَطُ فِيهِ. وَقَدْ يَحمِلُ المُتَكَلِّمَ بِذلِكَ الحَسَدُ، وَيُلَبِّسُ الشَّيطانُ عَلَيْهِ ذَلِكَ، ويُخَيْلُ إِلَيْهِ أنَّهُ نَصِيحَةٌ فَليُتَفَطَّنْ لِذلِكَ.

Uchinchi holat:

Agar bir fiqh ilmini oʻrganuvchi bidъatchi yoki fosiq kishining oldiga borib, undan ilm olayotganini koʻrsa va bu fiqh oʻrganuvchiga zarar etkazishidan qoʻrqsa, uni ogohlantirishi vojib.

U insonning holatidan kelib chiqib, unga nasihat qilishini lozim tutish kerak.

Biroq, bunda niyati faqatgina nasihat boʻlishi shart.

Bu masalada koʻp xato qilinadi.

Chunki baъzan gapirayotgan odamni hasad tutishi mumkin, va shayton bunga nasihat libosini kiygizib, uning niyatini buzishi mumkin. Shuning uchun bunday holatlarda ehtiyot boʻlish lozim.

وَمِنها: أَنْ يكونَ لَهُ وِلايَةٌ لا يقومُ بِهَا عَلَى وَجْهِها: إمَّا بِأنْ لا يكونَ صَالِحًا لَهَا، وإما بِأنْ يكونَ فَاسِقًا، أَوْ مُغَفَّلًا، وَنَحوَ ذَلِكَ فَيَجِبُ ذِكْرُ ذَلِكَ لِمَنْ لَهُ عَلَيْهِ ولايةٌ عامَّةٌ لِيُزيلَهُ، وَيُوَلِّيَ مَنْ يُصْلحُ، أَوْ يَعْلَمَ ذَلِكَ مِنْهُ لِيُعَامِلَهُ بِمُقْتَضَى حالِهِ، وَلاَ يَغْتَرَّ بِهِ، وأنْ يَسْعَى في أَنْ يَحُثَّهُ عَلَى الاسْتِقَامَةِ أَوْ يَسْتَبْدِلَ بِهِ.

Toʻrtinchi holat:

Agar bir kishi rahbarlik (vazifa) maqomiga ega boʻlsa-yu, oʻz vazifasini toʻgʻri bajarmayotgan boʻlsa.

Bu holat ikki xil boʻlishi mumkin:

1. U rahbarlikka munosib boʻlmasligi – masalan, malakali emasligi.

U fosiq yoki ehtiyotsiz (beparvo) boʻlishi – yaъni, vazifasini loqaydlik bilan bajarishi.

Bunday kishining kamchiliklarini ushbu rahbardan yuqori turuvchi masъul shaxsga etkazish vojib. Chunki:

Uni lavozimdan olib, oʻrniga munosib kishini tayinlash uchun;

Yoki uning haqiqiy holatini odamlar bilsin va uning ishonchli ekaniga aldanib qolmasinlar;

Yoki uning toʻgʻri yoʻlga qaytishi uchun harakat qilish yoki uni munosib odamga almashtirish.

الخامِسُ: أَنْ يَكُونَ مُجَاهِرًا بِفِسْقِهِ أَوْ بِدْعَتِهِ كالمُجَاهِرِ بِشُرْبِ الخَمْرِ، ومُصَادَرَةِ النَّاسِ، وأَخْذِ المَكْسِ، وجِبَايَةِ الأمْوَالِ ظُلْمًا، وَتَوَلِّي الأمُورِ الباطِلَةِ، فَيَجُوزُ ذِكْرُهُ بِمَا يُجَاهِرُ بِهِ، وَيَحْرُمُ ذِكْرُهُ بِغَيْرِهِ مِنَ العُيُوبِ، إِلاَّ أَنْ يكونَ لِجَوازِهِ سَبَبٌ آخَرُ مِمَّا ذَكَرْنَاهُ.

Beshinchi sabab:

Agar bir kishi ochiqdan-ochiq fisq yoki bidъat ichida boʻlishi.

Fosiqligi va bidatchiligi namayon boʻlgan kishilarni gʻiybat qilish joiz.

Bu shunday holatki, u ochiqchasiga gunoh qilsa, masalan:

Ochiqdan-ochiq mast qiluvchi ichimlik ichsa,

Odamlarning haqini zulm bilan esa,

Noqonuniy soliq undirsa,

Zulm va yomonlikka asoslangan ishlarga rahbarlik qilsa.

Bu kabi ishlarini odamlarga ochiq namoyon qilgani uchun, uning ayni shu ishlarini tilga olish joizdir.

Biroq, unga tegishli gʻiybatdan boshqa ayblarni aytish haromdir,

Faqatgina yuqorida zikr qilingan sabablardan biri boʻlsa, unda ruxsat beriladi.

السَّادِسُ: التعرِيفُ، فإذا كَانَ الإنْسانُ مَعْرُوفًا بِلَقَبٍ، كالأعْمَشِ، والأعرَجِ، والأَصَمِّ، والأعْمى، والأحْوَلِ، وغَيْرِهِمْ جاز تَعْرِيفُهُمْ بذلِكَ، وَيَحْرُمُ إطْلاقُهُ عَلَى جِهَةِ التَّنْقِيصِ، ولو أمكَنَ تَعْريفُهُ بِغَيرِ ذَلِكَ كَانَ أوْلَى، فهذه ستَّةُ أسبابٍ ذَكَرَهَا العُلَمَاءُ وأكثَرُها مُجْمَعٌ عَلَيْهِ، وَدَلائِلُهَا مِنَ الأحادِيثِ الصَّحيحَةِ مشهورَةٌ.

Oltinchi sabab:

Biror shaxsni unda bor boʻlgan laqabi bilan tanitish.

Agar bir kishi koʻpchilik orasida quyidagi kabi sifatlar bilan tanilgan boʻlsa, uni shunday laqabi bilan atash joiz:

Aъmash — koʻzi xira koʻruvchi,

Muhddis roviy, Sulaymon ibn Mehron rohimahulloh

Aъraj — oqsoq,

Aъsom — eshitmaydigan,

Aъmo — koʻr,

Ahval — gʻilay, chalkash koʻruvchi.

Biroq, bu soʻzlarni haqorat yoki kamsitish maqsadida ishlatish haromdir.

Agar shu insonni boshqa yoʻl bilan tanitish imkoni boʻlsa, shunday yoʻl tutish afzaldir.

Bu olti holatni ulamolar zikr qilgan va ularning aksariyati ijmoъ bilan qabul qilingan.

Bu masalalar sahih hadislar bilan ham tasdiqlangan.

رياض الصالحين للنووي رحمه الله تعالى

Imom Navaviy rohimahullohning

«Solihlar gulshani» nomli odob axloqga doir hadis kitoblaridan