Bugun dunyoning turli burchaklarida fitnalar, axborot urushlari avj olmoqda. Bunday murakkab sharoitda eng toʻgʻri yoʻl – axborotlarga nisbatan tanqidiy yondashish, maʻʻlumot manbalarini oʻrganish, bir gap bilan aytganda, axborot savodxonligiga erishishdir. Muqaddas dinimiz Islom avvalboshdan – hadis va oyatlar orqali dezinformatsiyaga qarshi kurashga oʻrgatgan. Biroq bu boradagi bilimlar bugunchalik dolzarb ahamiyat kasb etmagan.

Dunyoda boʻlayotgan inqirozlar va fitnalar biz uchun yangilik emas. Shu vaqtgacha Bosniya va Ruandada boʻlgani kabi, bir qancha qirgʻinlar, Somali va Sudandagi kabi ulkan qurgʻoqchilik va ommaviy ocharchiliklarga guvoh boʻldik. Sharqiy Turkiston, Kashmir, Falastin, Mʻyanma va boshqa koʻpgina hududlarda musulmon birodar va opa-singillarimizga nisbatan zoʻravonliklar tinmayapti. Qolaversa, mamlakat ichkarisida ham dinga qarshi fitnalar urchiyapti. Mana shu hodisalarning barchasi fikr-u shuurimizga, dunyoqarashimizga taʻʻsir etmasdan qolmaydi. Shunday yirik voqeliklar asnosida dunyoda yangi bir jabha paydo boʻldi – dezinformatsiya, yolgʻon maʻʻlumot tarqatish va fitna nazariyalari.

Islom antropologiyasi – yaʻʻni Islomning inson shaxsiyatini shakllantirish usuli bugungi til bilan aytganda nekbinlikka asoslanadi. U insonni pessimistlikdan qaytaradi. Biroq, shu bilan birga, Islom dunyoga real koʻz bilan qarashni ham targʻib qiladi.

Dunyoda turli koʻrinishdagi qabihlik va gunoh ishlar mavjud. Shulardan biri yolgʻon gapirish, odamlarni aldashdir. Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vasallam anʻʻanalarida bunday xulq qattiq qoralanadi:

“Moʻminning tabiati turli xulqlarga ega, lekin yolgʻon gapirish va xiyonat qilish ular qatoriga kirmaydi”. (Bayhaqiy, “Sunan al-Kubro”)

Islom axloq anʻʻanasida yolgʻon gapirish quyidagicha taʻʻriflanadi:

“Bu hech qanday samimiyliksiz ishonchni ifodalovchi gʻovak gaplardan tashkil topgan yovuzlik (sharr) boʻlib, ehtimol, ziyon olib kelishi mumkin. Shuning uchun (yolgʻonning har qanday shaklini) tilga olish kishini muqarrar aybdor qiladi”. (Nuriddin al-Iji, “Risolat al-Axloq”)

Mashhur Usmonli olimi Toshkuprizoda bu haqda:

“Agar haqiqat (sidq) paygʻambarlikning asosi boʻlmaganida edi, vahiy va shariat bekor boʻlardi. Xuddi shunday, haqiqat tamaddunning asosidir; biron bir jamiyat insonlarning rostgoʻyligisiz tayanchga ega boʻlolmaydi”, degan edi.

Xabarlarni qasddan notoʻgʻri etkazish, biror bir narsada qaysidir bir millatlarni ayblash (Koronavirus pandemiyasi davrida koʻpchilik virusni tarqatganlikda musulmonlarni ayblagani kabi) bugungi kunda keng yoyilgan ijtimoiy illatlardan sanaladi.

Garchi yolgʻon ishlatish va haqiqatdan chekinish moʻmin tabiatiga zid boʻlishi kerak boʻlsa-da, musulmonlar ham odatda notoʻgʻri maʻʻlumot tarqalganida qurbon yo ijrochilardan boʻlib qolganini koʻramiz.

Musulmonlar oʻrtasida tarqalgan notoʻgʻri maʻʻlumot miqdori nomusulmonlarnikidan deyarli farq qilmaydi va bu dunyo siyosati, sogʻliq va tibbiyot, hatto aksari musulmonlarni nishonga oluvchi moliyaviy firibgarliklarni ham oʻz ichiga olishi mumkin. Paygʻambarimiz Muhammad sallallohu alayhi va sallam maʻʻlumotni tanqidiy yondashmasdan tarqatish haqida bizni shunday ogohlantirganlar:

“Bir kimsaning eshitgan hamma gapini soʻzlab berishi uning yolgʻonchiligiga kifoya qiladi”. (Muslim va abu Dovud toʻplamlarida keltirilgan)

Qurʻʻoni Karim ham bizni maʻʻlumotlarni tanqidsiz qabul qilishdan shunday ogoh etadi:

“Ey iymon keltirganlar! Agar fosiq xabar keltirsa, aniqlab koʻringlar, bir qavmga bilmasdan musiybat etkazib qoʻyib, qilganingizga nadomat chekuvchi boʻlmanglar”. (49-6)

Baʻʻzi soxta yangiliklar odamlarning hayotiga zomin boʻlishi mumkin. Islom qonuni va axloqining asosiy qoidasi, tibbiyot jamoasida boʻlgani kabi, zararlarni bartaraf etishdir. Shuning uchun ham biz qanday maʻʻlumot berilayotgani, oʻzimiz hamda boshqalarga zarar etkazmaslik uchun qanday qilib toʻgʻri maʻʻlumotga ega boʻlishimiz kerakligini tushunish boʻyicha muayyan majburiyatlarga egamiz (Bu axborot savodxonligi deyiladi). Bu insonlarning axborotga nisbatan tanqidiy yondoshuvda boʻlishi kerakligini koʻrsatadi. Yaxshiyamki, ushbu bilimlar asrlar davomida Islom anʻʻanalari tomonidan izchil oʻrgatib kelinmoqda.

Islomiy fikr yuritish muammoga haqiqiy echim boʻla oladi

«Fikr yuritish» oʻrniga «bilish» soʻzini qoʻllasak, toʻgʻriroq boʻladi. Bilish inson bilimlari nazariyasi, uning tabiati, kelib chiqishi va chegaralari uchun qoʻllaniladigan texnik atamadir. U, maʻʻlum maʻʻnoda, boshqa barcha fanlarning birinchi ilmi hisoblanadi. Bilish nima va biz qanday bilamiz? Yunon falsafasi buni psixologiya, inson miyasi haqidagi munozaralar qismi sifatida tushungan. Keyinchalik bu soha Islom falsafasi va uning kengroq fikr tarixida oʻrganila boshlangan. Biz narsalarni qanday bilishimiz mumkin, degan savol ilohiyot uchun ham chuqur ahamiyatga ega. Biz Xudoni qanday bilishimiz mumkin, Uning mavjudligini, bizdan nima istashini va biz bilan qanday muloqot qilayotganini qanday tushunamiz? Bilish mavzusi shu sababli aqidaviy va falsafiy ilohiyot hamda huquq falsafasi asarlarida muhokama qilinadi, ular "bilim sabablari" yoki "bilish manbalari" deb belgilangan. Ushbu sabablar XIII asrdagi mashhur Moturidiy aqidaviy risolasi "Aqoid an-Nasafiy" da quyidagicha umumlashtirilgan:

(1) Cogʻlom sezgi idroki (al-havass as-salima),

(2) ishonchli xabarlar (al-xabar as-sodiq),

(3) aql/mantiq (al-aql).

Bilish manbalari haqidagi ushbu munozaralar qadimgi kalom asarlarida axloq va paygʻambarlik mavzulari atrofida muhokama qilingan. Insonlar dunyo haqidagi toʻliq haqiqatni oʻzlari mustaqil ravishda bilishlari mumkinmi? Shu tariqa, ilohiyotshunoslar turli xil bilim shakllari va sabablarini ajrata boshladilar. Jismoniy dunyo va uning jismoniy faoliyati sezgilar (his) orqali kuzatilishi, aql yordamida tushunilishi mumkin, bu jarayonda tasavvur, qalb va ibtidoiy tabiiylik (fitrat) yordam beradi. Bularning barchasi bizni haqiqat va yaxshilik sari yoʻnaltirishi mumkin. Bu empirik, mantiqiy va deduktiv bilimni (al-'ilm al-nazari va al-istidlali) tashkil qiladi. Insonlar shuningdek, bilim, urf-odatlar va texnologiya yaratadilar. Baʻʻzi tabiiy va madaniy bilimlar doimiy ravishda yangidan yaratiladi ("innovatsiya"), baʻʻzi shakllar yoʻqoladi, lekin umuman olganda madaniyatlar doirasida "xabarlar", yaʻʻni aloqador yoki uzatilgan bilim (al-'ilm al-naqliy) orqali bilimlar toʻplanmasi vujudga keladi. Baʻʻzi xabarlar shubhali, boshqalari ishonchli. Umumiy xabarlar faraziy yoki ehtimoliy bilim (zanni) va inkor etib boʻlmaydigan yoki aniq bilim (al-'ilm al-daruri) hosil qilishi mumkin. Masalan, London kabi yirik shahar yoki Iskandar Zulqarnayn kabi yirik tarixiy shaxsning mavjudligi haqidagi bilim. Demak, biz atrofimizdagi dunyo haqida doimiy ravishda yangidan yaratilgan va umumiy toʻplangan bilimga egamiz, ularning ikkalasi ham bizga dunyoni qanday tushunish boʻyicha bir nechta imkoniyatlarni taqdim etadi. Ammo bu bizga dunyoning toʻliq izohini bera oladimi? Jismoniy olamdan tashqarida mavjudlik bormi? Nojismoniy dunyo haqidagi aniq bilimni qanday olishimiz mumkin? Dunyoning maqsadi bormi va biz uning intihosini bilishimiz mumkinmi?

Axloqiy burchimizni toʻliq anglash, Xudo bizdan nimani kutishini va bu dunyoda qanday harakat qilishni oʻrganish uchun bizga, shubhasiz, yordam kerak boʻladi. Toʻgʻrirogʻi, bizga paygʻambarlar kerak! Lekin qanday qilib maʻʻlumotlar haqiqatan Xudodan ekanligini bilamiz? Koʻp odamlar paygʻambarlik daʻʻvosini qilishadi. Juda koʻp dinlar mavjud. Kimning Xudo tomonidan yuborilganini uning maʻʻlumotlari haqiqatan ham Xudodan ekanligini bilish uchun biz faqatgina Xudo yarata oladigan ishonch belgilariga muhtojmiz. Moʻʻʻjizalar, gʻayritabiiy hodisalar dunyo Yaratuvchisi tomonidangina amalga oshirilishi mumkin.

Ularni qanday tan olamiz va bu belgilar haqida qanday bilimga ega boʻlamiz? Bu erda biz yana insoniy hissiyotlarimiz cheklovlari (moʻʻʻjizalarni kuzatish), aql-idrokimiz (haqni yolgʻondan ajratish va ularning maʻʻnolarini tushunish) va umumiy bilimlar (boshqalarga aytib berish) bilan duch kelamiz.

Shuningdek, paygʻambarlar maʻʻlumot, yaʻʻni vahiy keltiradilar, bu bizning ilohiyot haqidagi tushunchamizni maksimal darajada oshirishimiz uchun kerak. Shunday qilib, biz paygʻambarlar va ularning vahiylariga taalluqli umumiy maʻʻlumotni ehtimoldan aniq maʻʻlumotlarga ajratishimiz kerak boʻladi. Ular bizning tushunchalarimizga mos kelishini tekshirishimiz va umumiy xabarlarni baholashimiz shart. Umumiy xabarlar ishonchsizdan ehtimoliy, aniq bilimlargacha baholanib chiqishi kerak, chunki hayotimizning turli jihatlari turli darajada aniqlikni talab qiladi.

Shuning uchun biz har qanday narsada ushbu uchta bilim manbasidan foydalanishimiz va ularni tanqidiy ravishda qoʻllashimiz zarur, chunki qabul qilgan bilimlarimiz uchun, ayniqsa, amallarimiz asosidagi bilimlar uchun biz javobgarmiz. Shuningdek, umumiy bilimlarning mazmunini va ularga nisbatan qoʻllangan mulohazalarni qanday tanqidiy koʻrib chiqishni ham bilishimiz joiz. Mana shu erda ham, Islom anʻʻanasi bizga yoʻl-yoʻriq koʻrsatadi.

Toʻgʻri fikr yuritish: Islomiy taʻʻlimda mantiqning markaziy oʻrni

Islomiy tsivilizatsiya oʻzining ilk davrlaridanoq fikriy anʻʻanaga xos toʻgʻri mulohaza yuritishning tizimli usullariga ega edi. Ammo, XI asrdan boshlab, arab mantiqining (ilm al-mantiq) shakllangan tizimi mulohaza va tanqidiy tahlil uchun asosiy intellektual vositaga aylandi. Islom olimi Abu Homid al-Gʻazzoliy oʻzining Islomiy huquq falsafasi haqidagi mashhur risolasida, "Huquqiy fiqhning ajratilishi" (al-Mustasfa min ilm al-usul) asarida, Islomiy mantiqni faqatgina toʻgʻri mulohaza yuritish vositasi emas, deb yozadi. U mantiq haqida shunday deydi:

[Mantiq] barcha fanlarga kirishdir va uni tushunmagan kishi hech qachon oʻz ilmini ishonchli deb hisoblamasligi kerak.

Islom fikri anʻʻanasida mantiq ilmiy bahslar va kashfiyot uchun asosiy vosita boʻlib, ilmiy mulohazalarda maʻʻlum darajada aniqlikni kafolatlaydi va yashirin farazlar, mantiqiy xatolardan himoya qiladi. Toʻgʻri fikrlash uchun qoidalar va koʻrsatmalar tizimi sifatida mantiq toʻgʻri taʻʻriflar va hukmlar qanday yaratilishi va silogizm shaklidagi toʻgʻri dalillar qanday tuzilishi kabi mavzularni qamrab oladi.

Berilgan dalilning asosiy xulosalari qanday – u qanday tasavvur qilingan? Biz bu tasavvurda toʻgʻri taʻʻriflar va hukmlar ishlatilayotganligini bilamizmi? Biror atama haqida gapirayotganimizda aynan nimani nazarda tutayotganimiz aniqmi?

Xato eʻʻtiqodlar, shoshqaloq taxminlar yoki mantiqsiz dalillarni yoʻq qilish tizimi sifatidagi mantiq soxta yangiliklar va dezinformatsiya bilan toʻla zamonaviy dunyomizda biz uchun haqiqiy mantiqli yoʻnalish bera oladi.

Mantiq, aslida, islom anʻʻanasida barcha intellektual harakatlarda "toʻgʻri fikrlash" (yaʻʻni, toʻgʻri mulohaza yuritish) uchun moʻljallangan toʻplamning bir qismidir. Ushbu toʻplamga mantiqdan tashqari, muhokama fanlari (ilm al-bahs va-al-munazara), ritorika (ilm al-balogʻa), va semantika (ilm al-vad) kiradi. Ular birgalikda "vositaviy fanlar" (ʿulum al-ala) deb ataladi va sharʻʻiy bilimlarni oʻrganuvchi talaba uchun islom huquqi (fiqh), huquqiy falsafa (usul al-fiqh), Qurʻʻon tafsiri yoki falsafiy ilohiyot (kalom) kabi "yuqori fanlar"ga oʻtishdan oldin oʻrganishi kerak boʻlgan asosiy dastlabki fanlardir.

Mantiq klassik musulmon madrasalaridagi taʻʻlim dasturida markaziy oʻrin egalladi. Sharqshunoslarning islom dunyosida mantiq XIV asrdan keyin toʻxtab qoldi, qabilidagi iddaolariga qaramay, soʻnggi akademik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, mantiq, aslida, zamonaviy davrimizgacha rivojlanib, ravnaq topib keldi. Biz, musulmonlar sifatida, ushbu anʻʻanani qadrlashimiz va oʻrganishimiz lozim, ayniqsa, notoʻgʻri maʻʻlumotlar, xato fikrlash va fitna nazariyalari ustun boʻlgan zamonlarda bu vazifa biz uchun farz darajasiga chiqadi.

“Yaqiyn Instituti” saytidan qisqartirib tarjima qilindi.